Kenmerken van een pseudowetenschap

Een pseudowetenschap is een verzameling van opvattingen die worden gepresenteerd alsof ze wetenschappelijk zijn, terwijl dit niet het geval is. ‘Pseudo’ is het Griekse woord voor ‘vals’ of ‘onecht’. Zo zijn er vele voorbeelden van pseudowetenschappen: creationisme, UFO-onderzoek, homeopathie en andere alternatieve geneeswijzen, astrologie, chemtrails,… 

Pseudowetenschappers hebben veel feiten ‘van horen zeggen’. Je hoort ze vaak verklaren dat ze hun bron niet meer weten, maar: ‘het staat ook in oude religieuze en mythologische werken, dus het moet wel waar zijn.’ Zelden of nooit doen pseudowetenschappers een eigen onafhankelijk en kritisch onderzoek. Pseudowetenschap baseert zich eerder op sterke verhalen, goed vertelde sprookjes en ooggetuigenverklaringen, dan op gecontroleerde en herhaalbare wetenschappelijk verantwoorde experimenten. Ook wordt een methodologisch waardeloos experiment aangenomen als het bijvoorbeeld aantoont dat astrologie werkt, terwijl honderden andere goed uitgevoerde onderzoeken die het tegendeel bewijzen worden genegeerd. Veelal worden wetenschappelijke feiten genegeerd omdat een sluier van mystiek voor lezers, luisteraars en kijkers nu eenmaal meer ruimte openlaat voor geloof. Pseudowetenschappers komen ook nooit met nieuwe feiten of bewijzen.Terwijl goede wetenschap zich kwetsbaar opstelt voor falsificaties en kritiek, is het typisch voor pseudowetenschap om zich zoveel mogelijk in te dekken. Een pseudowetenschappelijke theorie is meestal vaag of dubbelzinnig, waardoor ze heel moeilijk kritisch kan onderzocht worden. Wanneer een hypothese afkomstig uit een pseudowetenschappelijke theorie toch getest wordt (bijvoorbeeld de werking van een homeopathisch middeltje), hebben haar aanhangers vaak uitvluchten of achterafverklaringen klaar om de weerlegging te betwisten. Dat worden ad hoc hypothesen genoemd, louter ingeroepen om de theorie tegen elke prijs te redden. Op die manier dekken pseudowetenschappers zich in tegen empirische weerleggingen en tasten ze het wetenschappelijke karakter van hun theorie aan.

Hoe kunnen we een pseudowetenschap herkennen? Pseudowetenschappen zijn alles wat wetenschappen niet zijn. Hieronder vinden jullie een lijstje van eigenschappen.

1. In strijd met erkende wetenschappen:

• Een relatief gemakkelijke methode om een theorie als pseudowetenschappelijk te beschouwen, doet zich voor zodra duidelijk wordt dat ze beweringen inhoudt die radicaal in strijd zijn met die kerngebieden van de wetenschappen die alle specialisten betrouwbaar achten (zie verder). 

2. Geen vooruitgang:

• Een tweede eigenschap is dat ze niet vooruitgaan op het stuk van theorievorming en bewijsvoering. Soms worden wel nieuwe zogezegde paranormale fenomenen 'ontdekt'. Na de ontdekking van de fotografie ontstonden paranormale foto's met de afbeelding van overledenen op; na de ontwikkeling van de geluidsbanden ontstonden boodschappen uit het hiernamaals op die banden; maar de bewijskracht van al die fenomenen gaat nooit een stap vooruit.

3. Mythische of magische oorsprong:

• Een derde, heel gemakkelijk, criterium is de vaststelling dat veel pseudowetenschappen hun oorsprong vinden in mythische, magische of heel simpele verklaringsschema's: astrologie heeft een mythische oorsprong, spiritisme een magische en homeopathie een simpele ('het gelijke genezen door het gelijke': soms klopt dat toevallig bijvoorbeeld bij vaccinatie, maar dat heeft de wetenschap ontdekt; dat zo'n mechanisme altijd zou werken, is natuurlijk te mooi om waar te zijn, en is ook niet waar).

4. Doen beroep op autoriteiten en tradities:

• Een theorie wordt ondersteund door te verwijzen naar een belangrijk of invloedrijk persoon, een autoriteit. Dit vormt evenwel geen bewijs voor de correctheid van een theorie. Het is niet omdat een professor of de koning zegt dat iets juist is, dat het daarom ook juist is. Dezelfde redenering geldt voor het beroep doen op tradities. Het argument ‘maar zo doen we dat al eeuwen’, betekent niet dat iets correct is. We kunnen al eeuwen een verkeerde theorie aanhouden.

5. Gebruik van drogargumenten:

• Drogargumenten zijn argumenten die goed klinken en aannemelijk lijken, maar toch een denkfout bevatten. Een voorbeeld is het autoriteitsargument zoals hierboven beschreven. 

6. De techniek van kersenplukken:

• Selectief gebruik van data: enkel data die de pseudowetenschappelijke theorie ondersteunen, worden aangehaald. Alle andere data die de theorie tegenspreken, worden weggelaten.

7. Dubbelzinnigheden:

• Concepten worden vaag gedefinieerd of dubbelzinnigheden worden ingebouwd zodat alles altijd klopt. Een voorbeeld: In 1873 voorspelden de getuigen van Jehova de terugkomst van Christus en het begin van het Koninkrijk van God. Toen er niets plaatsvond, hielden de getuigen vol dat Christus wel degelijk was teruggekeerd maar dan als een onzichtbaar spiritueel wezen.

8. Immuun tegen weerlegging: niet falsifieerbaar

• Effect en oorzaak worden voortdurend teruggekoppeld. Ter illustratie bespreken we magische rituelen. Aanhangers van magische riten voeren bepaalde rituelen uit volgens een min of meer vastgelegd patroon. Dit doen ze met het oog op een zeker effect: genezing, winnen van een veldslag, regen. Als het ritueel het gewenste resultaat heeft tot gevolg, wordt er afgeleid dat het ritueel goed uitgevoerd was. Maar als het effect uitblijft, dan is dit te wijten aan een slecht uitgevoerd ritueel, eerder dan de werking van het ritueel in vraag te stellen. Er zijn met andere woorden nooit mislukte demonstraties. Er kan nooit aangetoond worden dat rituelen niet werken.

9. Willekeurige uitvluchten

• Het creationisme beweert dat God de wereld geschapen heeft en dat de aarde dus 5000 jaar oud is. Ze geloven dat alle dieren, planten, en mensen op de wereld zijn gezet zoals we ze nu kunnen waarnemen. Als ze geconfronteerd worden met empirische bewijzen van fossielen en verschillende aardlagen, dan leggen ze dit uit door te beweren dat God de fossielen in de grond gestoken heeft en dat God de aardlagen heeft gemaakt. Een ander voorbeeld vinden we in de parapsychologie (vb helderzienden). Zij opperen dat er zoiets bestaat als ‘negatieve psi’, een kracht die ontstaat wanneer er skeptici en kritische denkers in de buurt zijn om de helderziende krachten van een parapsycholoog waar te nemen en te toetsen. Deze kracht neutraliseert de vermeende helderziende krachten. Opnieuw is dit een manier om hun theorie niet falsifieerbaar te maken.

Hieronder vinden jullie een oefening om jullie kennis over wetenschappen en pseudowetenschappen te testen. Verbind de eigenschappen die bij elkaar horen. Verbind de eigenschappen




Hieronder vinden jullie een aantal filmpjes van voorbeelden van correcte en valse argumentatie.

Goed argumenteren

Drogargumenten



De man van stro



Op de man spelen




De misvatting van de gokker